Safa ve Merve

Safa, Mekke'nin doğusundaki Ebu kubeys dağının eteğinde Mescid-i Haram'ın kuzeydoğusunda, Merve'den biraz daha daha yüksek ve Kabe'ye daha yakın bir tepedir. Safa'nın tam karşısındaki Merve ise Mekke'nin batısındaki Kuaykıan dağının eteğinde, Harem-i şerif'in kuzeybatısında ve Kabe'nin Rüknü ırak) köşesinin karşısında yer alır.

Her iki tepe arasındaki uzaklık yaklaşık 400 metredir. Safa ile Merve arasındaki vadi zamanla doldurulup yükseltilerek tesviye edilmiş, zemini yürüyüş için uygun hale getirilerek tepelere çıkmayı kolaylaştıran merdivenler yapılmış ve hac mevsimlerinde geceleri aydınlatılmıştır. ıki tepe arasındaki sa'y yapılan alanın üstü

1922' de kapatılarak hac ve umre yapanlar kısmen güneşten ve tozdan korunmuştur. 1955-1976 yılları arasındaki genişletmede burası Mescid-i Haram'a katılmış ve sa'y yolu iki katlı olarak tasarlanmıştır.

Kur'an-ı Kerim'de Safa ve Merve'nin Allah'ın koyduğu sembollerden olduğu belirtilmekte, bu iki tepe arasında sa'y etmenin hac ve umre ibadetinin parçası olduğu vurgulanmaktadır (el-Bakara 2/158). Hz. ıbrahim oğlu ısmail ile Kabe'nin yapımını tamamladıktan sonra hacIa ilgili menasikin tamamını uygulamalı olarak onlara öğreten Cebrail, Safa ve Merve tepeleri arasında sa'y etmelerini de gösterdi. Hz. Hacer'in oğlu ısmail'e su bulmak için iki tepe arasında telaşla koşuşturmasının, tabi tutulduğu bu şiddetli imtihanı Allah'a olan güveni ve inancı uğruna sıkıntılara göğüs germesine bir ödül olarak başarmasının anısını canlandıran bu uygulama, Mekke'de putperestlik inancının yaygınlaşmasıyla terkedilmiş, ıslam'ın gelişiyle birlikte tekrar hac ve umrenin bir parçası olarak başlatılmıştır. (Hicaz Albümü, Diyanet ışleri Başkanlığı)

safa merve
MERVE

Mekke'de Beytullah'ın yanında bulunan tepe. Parça taşlardan oluştuğu için arapça "çakıl taşı" anlamında "Merve" adı verilmiştir.

Alûsî ise, beyaz yumuşak bir taş çeşidinden olduğunu söylemektedir (el-Alûsî, Rûhul-Me'anî, Kahire, t.y. II" 25). Kur'an-ı Kerîm'de bu tepenin, Safa tepesi ile birlikte Allah Teâlâ'nın şe'ârinden oldukları zikredilmektedir:

"şüphesiz ki Safâ ile Merve, Allah'ın şeâiri (nişâneleri)indendir" (el-Bakara, 2/158). Hac veya umre esnasında Beytullah tavaf edildikten sonra, bu iki tepe arasında sa'y yapılır. Safa, Merve tepesinin tam karşısında bulunmaktadır. ıkisi arasında ise Kudayd denilen çukur bir bölüm yer alır. Burada, üzerinde ıslâm'dan önce Evs ve Hazrec'liler'in putları olan Menat'ın bulunduğu ve oradan Kudayd'a inilen Müşellel adında diğer bir tepe vardır (Ebu Ubeyd el-Endelûsî, Mu'cemu ma ıste'ceme, Beyrut 1983, IV, 1218).

Hz. ıbrahim (a.s), Hz. Hacer'i oğlu Hz. ısmail, birlikte Allah Teâlâ'nın emrine uyarak, hiç kimsenin bulunmadığı, yiyecek ve içecek temin etmenin imkansız olduğu bir yer olan Mekke'ye getirip bırakmıştı. Yanlarında az bir miktar hurma ile bir testi su vardı. ıbrahim (a.s), oradan ayrıldıktan bir zaman sonra çocuk susuzluktan ayaklarını yere vurarak ağlamaya başlayınca, yanındaki su tükenmiş olan Hz. Hacer; su bulunan bir yeri görebilmek umuduyla Safa tepesine çıktı. Etrafa göz attı; fakat, hiç bir şey göremedi. Bunun üzerine karşı tarafta bulunan Merve tepesine doğru gitti. Merve tepesine çıkıp etrafa bakındı; ancak yine bir şey göremedi.

O zaman, bu iki tepe arasında bulunan ve Kudayd denilen yer oldukça çukurdu. Hz. Hacer buraya indiği zaman oğlu ısmail'i bıraktığı yerde görmesi mümkün olmuyordu. Bunun için, bu çukura geldiğinde burayı hızlı adımlarla geçiyordu. Bu gidip gelmeler yedi defa tekrarlanmıştı. Merve tepesinden çocuğunun yanına döndüğünde, onun ayaklarının dibinden su kaynadığını gördü ve onun akıp gitmesini önlemek için etrafını çevreledi (Endelûsî, a.g.e., 1219; ıbn Cerîr et-Taberî, Tarih, Beyrut 1967, I, 257-258; Ayrıca bk. Zemzem mad.).

Safa ile Merve arasında sa'y yapmak, hacc'ın menâsikindendir. Allah Teâlâ, ıbrahim (a.s)'a nasıl hac yapacağını bildirirken, bu iki tepe arasında Hz. Hacer'in yaptığı şekilde sa'y etmesini ona emretmişti (Taberî, Tefsir, Mısır 1968, II, 44).

safa ve merve
Ancak, Mekke ve çevresinde yaşayan insanlar bir müddet sonra, Allah Teâlâ'nın beyan buyurduğu ibadet şekillerinden sapmalar göstermiş ve bu ibadetler arasına putlara tapınmayı da sokarak şirke düşmüşlerdi. Câhiliye döneminde her yerde olduğu gibi Merve üzerinde de bir put dikilmişti ve müşrikler burada sa'y yaparken onlara tazim göstermekte idiler. Âlûsî, ıbn Abbas'tan nakille, Safa tepesi üzerinde, ısâf adında erkek sûretinde bir put, Merve tepesinde de Nâile adında kadın sûretinde bir put bulunduğunu, bunların, daha önce Beytullah'ın yanında zina eden kişilere ait olup Allah Teâlâ'nın cezalandırması ile taş şekline sokulduklarını; ilk önceleri insanlara ibret olsun diye bu tepelere yerleştirilmelerine rağmen sonraları,.bu maksat unutulup, onlara tapınılmaya başlanmış olduğunu söylemektedir (Alûsî, a.g.e., II, 25).

Mekke'nin fethi ile birlikte bütün putlar kırılmıştı. Ancak, şirki terkedip müslüman olanlar, câhiliye döneminin her şeyini reddetmeyi, Allah Teâlâ'nın vahdaniyetine iman etmenin temel şartı olarak kabul ettiklerinden, câhiliye döneminde, câhilî âdetler üzere hac yaparken yerine getirdikleri bir hareket olan sa'y yapmayı şirke düşürecek bir iş olarak telakki ediyorlardı. Onlar, Rasulullah (s.a.s) ile birlikte hac ibadetini ifa etmeye başladıklarında sa'y konusunda şüpheye düşüp, şöyle dediler: "Biz nasıl olur da burada sa'y yaparız. Biz putlara saygı göstermenin ve Allah'tan başka şeylere tapınmanın şirk olduğunu öğrendik. Bizim cahiliye çağımızda burada yaptığımızda bu iki tepede bulunan putlara tapınmaktan başka bir şey değildi. ıslâm geldiğinde, Allah'tan başkasına tapınmak yasaklanmıştır" Bunun üzerine Allah Teâlâ, putlardan temizlenmiş olan bu yerde sa'y etmek hakkında şu ayet-i kerîme'yi nâzil etmiştir: "şüphesiz ki Safa ile Merve Allah'ın şeâiri (nişâneleri)ndendir. Artık kim ki, hac veya umre niyetiyle Kâbe yi ziyaret ederse bunlar arasında tavaf etmesinde kendisine bir günah yoktur" (el-Bakara, 2/158, Taberî, Tefsir, II, 45).

Safa ve Merve arasını tavaf (sa'y) etmek hakkında (bk. Taberi, a.g.e., II, 45 vd; ıbn Kesîr, Tefsirul-Kur'ânil-Azim, ıstanbul 1984, I, 286 vd.; Ayrıca bk. Sa'y mad).

ömer TELLıOğLU

SA'Y

 çalışma, gayret sarfetme, koşma, yürüme; Hac veya umre ibadeti esnasında Harem-i şerif'in yanında bulunan Safa ile Merve tepeleri arasında dört gidiş üç dönüş olmak üzere yedi defa gidip gelmeyi ifade eden bir fıkıh terimi. Sa'y'ın temeli, ısmail (a.s)'ın annesi Hz. Hacer'in su bulmak amacıyla bu iki tepe arasında koşuşturmasına dayanmaktadır. ıbrahim (a.s), Allah Teâlâ'nın emriyle Hz. Hacer'i henüz bir bebek olan ısmail (a.s) ile birlikte suyun ve hiç bir insanın bulunmadığı bugünkü Harem'in yanına bıraktı. Yanlarında bir kırba su ve bir miktar da yiyecek vardı.

safa merve say

Bir müddet sonra kırbadaki su ve yanlarındaki erzak tükendi. çocuk susuzluktan çırpınmaya başladı. Hz. Hacer, birilerini görebilmek için biraz ileride bulunan Safa tepesine çıktı, etrafa bakındı; ancak kimseyi göremedi. Buradan aşağıya doğru inerek karşı taraftaki Merve tepesine doğru yürüdü. Merve tepesinden de kimseyi görmesi mümkün olmamıştı. Bunun üzerine tekrar Safa tepesine geri döndü ve bu gidiş gelişi yedi defa tekrarladı. O iki tepe arasındaki çukur yere indiği zaman eteğini toplayarak koşuyordu.

çünkü buradan çocuğu bıraktığı yer görülmüyordu: Sonuçta ümidini yitiren Hz. Hacer, ısmail (a.s)'ın yanına döndü ve orada bir su kaynağının akmakta olduğunu gördü (Buhârî, Enbiya, 9). Allah Teâlâ, onları Zemzem'le rızıklandırmış ve böylece onları, Beyt-i Atik (eski beyt, Kâbe)'in bulunduğu yerin mamur hale getirilmesine sebep kılmıştır. Daha sonra tekrar buraya gelen ıbrahim (a.s), Allah Teâlâ'nın emriyle ısmail (a.s) ile birlikte Beytullah'ı inşa etmişti. Cebrail (a.s), ona gelerek haccın ne şekilde yapılacağını öğretmişti. Böylece Sa'y, haccın bir parçası olarak devam edegelmiştir. ıbn Abbas'dan, Rasûlüllah (s.a.s)'in Hz. Hacer'in kıssasını anlatırken şöyle dediği nakledilmektedir: "ışte insanların (hacıların) Safa ile Merve arasında say etmelerinin sebebi budur" (Buhârî, aynı bab).

Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurmaktadır: "şüphe yok ki Safa ile Merve Allah'ın şiarlarındandır. Her kim Beyt'i hacceder yahut umre yaparsa bunların arasında say etmesinde bir beis yoktur" (el-Bakara, 2/ 158).

Câhiliye döneminde Safa ile Merve tepeleri üzerinde iki put bulunmaktaydı. Umretul-Kaza esnasında müslümanlar; "Bu iki tepe arasında nasıl tavaf ederiz? çünkü biz cahiliye döneminde bu iki put için burada sa'y ederdik. şimdi biliyoruz ki putlara saygı göstermek ve Allah'dan başka her hangi bir şeye ibadet için yönelmek O'na şirk koşmaktır. Bu iki taş arasında tavaf etmemiz de bunlardan biridir. Allah tarafından bugün ıslâm gelmiş bulunmaktadır. ıbadet kastıyla onunla birlikte başka bir şeyi yüceltmek için bir yol bulunmamaktadır" diyerek, sa'yetmekten çekindiler. Bunun üzerine; "Muhakkak ki Safa ile Merve Allah'ın şeâirindendir…" âyeti nâzil oldu (ıbn Cerir et-Taberî, Câmiu'l Beyân, Mısır 1968, II, 45). Aişe (r.anha)'den rivayet edilen bir hadiste de şöyle denilmektedir: "Cahiliye devrinde, Ensar deniz kenarında bulunan ısaf ve Naile adlarındaki iki put için telbiye getirirlerdi. Sonra Mekke'ye gelerek Safa ile Merve arasında sa'y yaparlar, peşinden de traş olurlardı. ıslâm gelince câhiliye döneminde yapmakta oldukları gibi sa'yetmekten çekindiler. Bunun üzerine; "Safa ile Merve Allah'ın şeairindendir…" âyeti nâzil oldu (Müslim, Hac, (43) 261; Buhârî, Hac, 79; Değişik rivayetler için bk. Taberî, a.g.e., II, 45, vd.).

Safa ile Merve arasında sa'y etmenin hükmü hakkında alimler üç farklı görüş etrafında toplanmışlardır. şafiî ve Malikî'ler sa'yın haccın rükünlerinden biri olduğunu ve terkedenin haccının sahih olmadığını kabul etmişlerdir (ıbn Kudame, el-Muğnî, Mısır (t.y), III, 389). Aişe (r.anha), şöyle demiştir: "Rasûlüllah (s.a.s) Safa ve Merve arasında sa'y etmiştir. Müslümanlar da aynı şekilde sa'y ettiler. Böylece sa'y sünnet olmuştur." ömrüme yemin olsun ki; Allah Teâlâ, Safa ile Merve arasında sa'y etmeyenin haccını kabul etmez" (Müslim, Hac, (43) 260). Habibe binti Ebi şecra'dan rivayet edilen bir hadiste de şöyle denilmektedir: "Kureyş'ten kadınlarla birlikte Ebû Hüseyin'in ailesinin evine girdik. Rasûlüllah (s.a.s), Safa ile Merve arasında sa'y ediyordu. Biz de ona bakıyorduk. Sa'y'ın şiddetinden elbisesi beline dolanmıştı ve hatta ben dizlerini gördüğümü bile söyleyebilirim. O, sa'y yaparken şöyle diyordu:

"Sa'y ediniz. Zira Allah onu sizin üzerinize yazmıştır (farz kılmıştır) ". Buna göre, Sa'y, hac ve umrede Beytullah'ı tavaf etmek gibi haccın rükünlerindendir (ıbn Kudame, a.g.e., aynı yer, Seyyid Sabık, Fıkhu's-Sünne, Terc. Tayyar Tekin, ıstanbul 1987, II, 143).

Hanefîler, sa'y'ın haccın rükünlerinden olmayıp, vaciblerinden olduğuna hükmetmişlerdir. Buna göre say'ı bir özürden dolayı terk eden kimseye bir şey lazım gelmez. özürsüz olarak terk eden kimsenin üzerine haccın vaciplerinden birini yerine getirmediği için kurban kesmek vacib olur (Kasânî, Bedâyiu's-Sanayi, Beyrut 1982, II, 134).

Bu görüş sahipleri; "Safa ile Merve arasında say yapmasında bir sakınca yoktur" âyeti, onları tavaf edenler için bir günahın sözkonusu olmadığını, ortaya koymaktadır. Âyetin ifade şekli, sa'y'ın rükün değil mübah olduğuna delalet etmektedir. Ancak, Rasûlüllah (s.a.s)'in "onlar arasında sa'y yapması bunu bize vacib kılmıştır" demektedirler (M. Ali Sabunî, Revâiul-Beyan Tefsiri Ayatil-Safa ile Merve arasında sa'yetmek haccın rükünlerindendir.

Ahkâm, Dımaşk 1980, I, 140). ıbn Kudame, Hanefilerin görüşünü tercih ederek, "çünkü sa'y'ı vacib kılan delil mutlak vucûbiyetine delalet etmektedir. O olmadan haccın tamam olmayacağına delil teşkil etmemektedir" der (ıbn Kudame, a.g.e., II, 389).

ıbn Abbas, Enes b. Malik, ıbn Zübeyr ve ımam Ahmed'den bir rivayete göre, sa'y, sünnet olup, onu terkeden kimseye bir şey gerekmez. Bu görüşü benimseyenler, "Safa ile Merve arasında say yapmasında bir sakınca yoktur" âyetinin, sa'y yapan için bir beis olmadığını ortaya koyduğunu; vacib olmadığına delalet ettiğini söylemektedirler. Ubey ve ıbn Mes'ud'un mushafında, âyet; "Onların arasında tavaf etmemekte bir beis yoktur" şeklinde geçmektedir. Bu her ne kadar Kur'an'dan değilse de, bir haber niteliğindedir. Yani Kur'an'ın tefsiri mahiyetindedir (ıbn Kudame, aynı yer, Seyyid Sâbık, a.g.e., II,143) demektedirler.

Sa'y'ın Yapılış şekli

Tavafı bitiren kimse, Makam-ı ıbrahim'in arkasında iki rekat namaz kılar ve Hacerül-Esved'i istilam ettikten sonra, Safa kapısından Safa tepesine çıkar. Safa ve Merve tepelerinin en üst noktasına çıkmak sa'y'ın şartlarından değildir. Ancak, Beytullah'ı görecek kadar yukarı çıkılır. Sa'y esnasında kişinin, adımlarıyla bu iki tepeyi birleştirmesi gerekir. ıki tepe arasını tam olarak yürümeyen kimsenin say'ı, bunu tamamlayana kadar yerine getirilmiş olmaz. Sa'y, Safa tepesinden başlar ve yedinci şavt'ın sonunda Merve tepesinde biter. Sa'y'ın dört gidiş üç geliş olmak üzere yedi şavt olması hakkında icma vardır. Bu say'ı tamamlamayanın sa'y'ı sahih olmaz. Sa'y'ın Safa ile Merve arasında uzanan yol boyunca yapılması gerekir. Hanefilere göre, tavaftan sonra yapılması, yedi şavta tamamlanması ve bir özür yoksa yürüyerek yapılması ve sa'y'a Safa tepesinden başlanması sa'y'ın vâciblerindendir. Sa'y'a Merve tepesinden başlayan kimsenin ilk şavtı geçersizdir. Sa'y'ın yedi şavt tamamlanıncaya kadar kesintisiz yapılması, sa'y yapan kimsenin temiz olması, iki yeşil sütun arasında remel yapması, tekbir, tehlil, salat ve selam getirmesi, dilediği şeyler için dua etmesi ve her iki tepe üzerinde de Beytullah'a yönelmesi sa'y'ın sünnetlerindendir. şafiî, Mâliki ve Hanbelîler'de de sa'y'ın yapılış şekli hakkında bir farklılık bulunmamaktadır. Ancak, sa'y'ın unsurlarının farz, vacib, sünnet, mendup oluşları hakkında değişik ictihadlar söz konusudur (bk. Abdurrahman el-Cezîrî, Dört Mezhebin Fıkıh Kitabı, Terc. Hasan Eğe, Ankara 1971, II, 140-143).

Sa'y ederken, iki tepe arasındaki çukur bölgede bulunan iki yeşil sütun arasında koşmak (remel) sünnettir. Umretul-Kaza esnasında Rasûlüllah (s.a.s), sa'y'ederken bu mahalde remel yaparak koşmuştur. Bunun sebebi, etraftaki tepelerden müslümanları seyreden müşriklere karşı kuvvetli ve zinde görünmek istemesidir (Buhârî, Meğazî, 43). Rasûlüllah (s.a.s) Safa'dan vâdinin ortasına kadar yürüyordu, buradan çıkana kadar da koşuyordu (ıbn Hanbel, III, 320, 388; Buhârî, Hac, 63; ıbn Mâce, Menâsik, 84).

Rasûlüllah (s.a.s)'in sa'y esnasında koşarken, elbisesinin eteklerinin beline dolandığı ve dizlerinin göründüğü rivayet edilmektedir (ıbn Kudame, III, 389). Sa'y esnasında kadınlar remel yapmazlar ve normal şekilde yürürler.

Rasûlüllah (s.a.s)'in sa'y'ı şöyle anlatılmaktadır: "Rasûlüllah (s.a.s), tavafı bitirip, Makam-ı ıbrahim'in arkasında iki rek'at namaz kıldı. Sonra Hacerul-Esved'i istilam etti. Peşinden de Safa kapısından Safa tepesine çıktı. Tepeye yaklaşınca: "şüphesiz ki Safa ile Merve Allah'ın şeairindendir" âyetini okudu ve; Sa'ye Allah'ın başladığı (âyette) gibi (Safa tepesinden) başlarız" diyerek Safa'dan başladı. Kâbe'yi görene kadar Safa tepesinin üstüne çıktı. Sonra tekbir ve tehlil getirerek hamd etti ve peşinden; "Allah'dan başka hiç bir ilâh yoktur. Mülk O'nundur. Hamd da O'na aittir. O, diriltir ve öldürür. O, her şeye gücü yetendir. Allah'dan başka (tapınmaya layık) hiç bir ilâh yoktur. O, birdir ve ortağı yoktur. O, va'dini yerine getirdi, kuluna zafer verdi ve yalnız başına düşman hiziplerini yenilgiye uğrattı"dedi. Bu arada dua etti ve duasını üç defa tekrarladı. Sonra buradan inerek Merve'ye doğru yürüdü. ıki tepenin arasındaki vadiye (çukur bölge) inince hızlı bir şekilde yürüdü (remel yaptı). Bu bölgeden çıkınca Merve'ye kadar normal yürüyüşüne devam etti. Merve tepesinin üzerine çıktığında, Safa'da yaptıklarını burada da tekrarladı ve sa'yını (yedinci şavtın sonunda) Merve'de tamamladı (ıbn Mâce, Menasik, 84; Ayrıca bk. ıbn Kudame, a.g.e., III, 385 vd.).

ömer TELLıOğLU

  • Sa'yin üzerinde bulunan birinci katın yüksekliği 12 m. ikinci katın ise 9 m.' dir.
  • Sa'y, lügat manası "Koşma, gayret etme, çalışma" demektir. Istılahtaki manası ise; Safa ile Merve tepeleri arasında gidip-gelmedir.
  • Sa'y vacip bir ibadettir. Ancak;
  • Mustakil bir ibadet değildir.
  • Umre tavafından veya Hac tavafından sonra yapılır.
  • Tavaf yapmadan sa'y yapılmaz.
  • Nafile tavafların ise sa'yi yoktur.
  • Nafile tavaflardan sonra sadece iki rekat namaz kılınır, bol bol Zemzem içilir, sa'y yapılmaz.
  • Nafile tavaf; Hac ve umre tavafından başka Allah rızası için yapılan tavaflardır.
  • Sa'y yapılan yerde, iki yeşil ışık arasında hervele yapmak (hızlıca koşmak) gereklidir.